سیستان و بلوچستان؛ نوازندگی دست بر سفال کلپورگان و سوزن دوزی چانف

صنایع دستی استان سیستان و بلوچستان از اصیل‌ترین و شاخص‌ترین صنایع دستی ایران و جهان بشمار می‌رود که قدمت برخی از ﺁن ها به بلندای تاریخ می رسد.

هنرمندان صنایع دستی سیستان و بلوچستان تولیدات ارزنده‌ای دارند که در جشنواره‌های ملی و بین المللی به نمایش گذاشته می شود.

بررسی‌ها نشان می‌دهد که صنایع دستی با کارآفرینی، نوآوری و ایجاد فرصت‌های شغلی جدید بر رشد اقتصادی اثر می‌گذارد به همین دلیل در مناطق روستایی به منظور توسعه فعالیت‌های اشتغال‌زا و بنگاه‌های خرد و متوسط در این حوزه مورد توجه قرار گرفته‌اند.

صنایع دستی یکی از ظرفیت‌های بسیار خوب میراث فرهنگی سیستان و بلوچستان بشمار می‌رود که می‌تواند در اقتصاد و گردشگری این استان تاثیر زیادی داشته باشد و تقریبا هر شهر استان دارای صنایع دستی مخصوص به خود است که ریشه در فرهنگ، سنت‌ها، آیین‌ها و حتی سبک زندگی کهن مردمان آن دیار دارد.

یکی از مهمترین مزیت‌ها و در واقع عاملی که در همه هنرها و صنایع دستی سیستان و بلوچستان دیده می‌شود، استفاده از موادهایی است که تاریخ، ذوق و طبیعت مردمان این منطقه را نشان می‌دهد و در واقع این سه عنصر، سرچشمه تمام صنایع دستی استان است.

اقتصاد و معیشت مردم سیستان و بلوچستان از دیرباز برپایه اقتصاد کشاورزی و دامداری استوار بوده و به همین سبب مردم اغلب به صورت خودکفا زندگی می‌کنند.

زنان سیستانی و بلوچ، بانوانی صبور و با ذوقی سرشار و دستانی توانا بیشتر وسایل خانه را خود در زیباترین شکل درست می‌کنند و از تهیه پارچه، دوخت و تزیین پوشاک آثار زیبایی خلق می‌کنند که از دوران باستان تاکنون ادامه داشته و همه نشانگر هنر ناشناخته زنان این استان است.

سیستان و بلوچستان یکی از استان‌هایی است که با قاطعیت می‌توان گفت در هر خانواده بلوچ، زن و دختر آن خانواده با کار سوزن دوزی آشنا بوده و نسل به نسل این هنر را به دختران منتقل می‌کنند.

از مهمترین رشته‌های صنایع دستی رایج در سیستان و بلوچستان می‌توان به سوزن دوزی، قالیبافی، گلیم‌بافی، سفالگری، حصیربافی، پرده بافی، چادربافی، نمدمالی، خراطی، سکه دوزی و آینه دوزی، پریواردوزی، توردوزی، خامه دوزی و سیاه دوزی اشاره کرد.

باستان‌شناسان با گشودن هر گور در گورستان پنج هزار ساله شهرسوخته و قبرستان هفت هزار ساله اسپیدژ، ظروف زیبای سفالینی را کشف می‌کنند که ذوق و سلیقه زنان و مردان دوران باستان آنان را به وجد و حیرت وا می‌دارد و با افتخار به جهانیان نشان می‌دهند که نیاکانشان این چنین خلاقانه هنر و فرهنگ خویش را ماندگار کرده و در کنار اجساد مردگان شان برای نسل‌های چندین هزار سال بعد از خود به یادگار گذاشته‌اند تا پیوندی بین نسل‌های گذشته و حال ایجاد کنند.

صنایع دستی در این خطه از ایران عزیز که از دوران باستان تاکنون تداوم داشته و همچنان اصالت خود را حفظ کرده از ارزش و جایگاه خاصی برخوردار است بگونه‌ای که در هر خانه‌ای نشانی از این صنعت هنرمندانه همچون سوزندوزی، قالی بافی، سفالگری، گلدوزی و دهها اثر دیگر یافت می‌شود و نه تنها زنان بلکه حتی مردان نیز در خلق این آثار زیبا نقش دارند.

مردان این سرزمین پرافتخار با فرهنگی غنی در کنار زنان هنرمند و خلاق خویش به فراخور فرصت‌های پیش آمده، به تهیه مصالح و ابزار و مواد اولیه صنایع دستی می‌پردازند تا در این عرصه تولید و هنر شریک باشند.

اگر در کلپورگان نقش بر سفالی زده می‌شود و یا زنی هنرمند در چانف با نخ و سوزن آثار زیبایی خلق می‌کند جان و دل خویش را بر سفال و پارچه نقش زده است.

کلپورگان سراوان تنها موزه زنده سفال ایران

سفالینه‌های تاریخی و منحصر به فرد روستای کلپورگان سراوان در جنوب شرق سیستان و بلوچستان به عنوان تنها موزه زنده ایران و شاهکار اندیشه، ذوق، فرهنگ و هنر زنان بلوچ سرزمین نخل و خورشید در طول سال بویژه عید نوروز آماده میزبانی از مسافران و گردشگران است.

سراوان با جاذبه‌های توریستی و منحصر به فرد از جمله روستای جهانی کلپورگان، سنگ نگاره‌های دره نگاران، قلعه باستانی سینوکان، قلعه تاریخی بخشان، مسجد جامع دزک، غار مشکوتک کلپورگان، روستای ناهوک و کوهک، قلعه کنت و سایر قابلیت ها و ظرفیت‌های مناسب تفریحی و فرهنگی همه ساله شاهد حضور زیادی از گردشگران است.

در این میان سفال کلپورگان شاهکار هفت هزار ساله زنان بلوچ دیار نخل و آفتاب «سراوان» با شهرت جهانی در میان سفالینه‌های تاریخی، علاقه‌مندان فرهنگ و تمدن ایران را به تماشای رقص گِل در میان دستان هنرمند زنان بومی فرا‌می‌خواند.

کلپورگان روستایی در ۲۵ کیلومتری شهر سراوان و ۳۹۰ کیلومتری جنوب شرق زاهدان مرکز استان سیستان و بلوچستان خواستگاه سفالی به همین نام است.

آنچه امروز کلپورگان را از سایر نقاط متمایز کرده هنر سفالگری آن است، سفالی با عمری به در ازای تاریخ است.

آنچه سفالگری کلپورگان را از سایر نقاط متمایز کرده ویژگی‌های خاص آن است به گونه‌ای که تمام مراحل ظریف سفالگری به وسیله زنان انجام می‌شود و مردان فقط کارهایی مثل حمل خاک رس از معدن مسکوتان واقع در ۲ تا سه کیلومتری کارگاه، آماده کردن گل و پختن سفال را انجام می‌دهند

کلپورگان با سفالینه‌های منحصر به فرد و شهرت جهانی شاهکار اندیشه، ذوق، فرهنگ و هنر زنان بلوچ سرزمین ایران است. زنان بومی منطقه به عنوان یگانه خالقان سفال کلپورگان، این هنر ارزشمند را نسل به نسل و سینه به سینه از مادران به دختران منتقل می‌کنند و گذشت زمان و حوادث تاریخ نیز نه تنها از اصالت آن کم نکرده بلکه بیش از پیش بر ارزش‌های هنری آن افزوده است.

استفاده نکردن از چرخ سفالگری در تهیه این آثار سبب توجه جهانیان به سفال کلپورگان شده به گونه‌ای که تمام سفالینه‌ها با روش‌های سنتی ابتدایی، بدیع و به کمک دست تولید می‌شود.

طرح‌ها و نقش‌های سفال کلپورگان کاملا هندسی و تداعی گر نقش‌های باستانی و تــزیینــات روی سفالینه‌ها با نمادهای تجریدی است که از نسلی به نسل دیگر به یادگار مانده و حکایت از راز و رمــز و خواهش های روحی و درونی هنرمند از محیط اطراف و اعتقادات و باورهای او دارد.

اغلب نمادهای روی آثار سفالی کلپورگان شبیه به نقوش سفال های ماقبل تاریخ و آغاز دوره تاریخی است. در این سفالینه‌ها لعاب به کار نمی‌رود بلکه برای تزیین و نقاشی از سنگ تیتوک استفاده می‌شود.

این سنگ در منطقه تپه آچار در کهوران مهرستان یافت می‌شود و رنگ آن معمولا قهوه‌ای یا سیاه است. شورای جهانی صنایع دستی، سال ۹۶ روستای کلپورگان سراوان را به واسطه سفال هفت هزار ساله‌اش به عنوان یکی از روستاهای صنایع دستی جهان ثبت کرد.

سوزندوزی؛ هنر شگفت انگیز در دستان خلاق زنان چانف

یکی از هنرهای بسیار زیبای مردم این سرزمین اسطوره‌ای سوزندوزی است که یکی از اصیل‌ترین و زیباترین صنایع دستی کشور به شمار می‌آید و به مدد دستان توانا و فکر خلاق زنان هنرمند بلوچ و سیستانی بر عرصه پارچه جاودان می‌شود بطوری که مردم دنیا بلوچستان را به هنر سوزندوزی می‌شناسند.

این هنر در بلوچستان پیشینه‌ای دراز دارد و تقریبا تمام دختران و زنان بلوچ از کودکی تا میانسالی و حتی کهنسالی دست اندر کار آن به حساب می‌آیند و آن را میراث و وصیت پدران و مادران خویش می‌دانند. هنر سوزن دوزی با نقش گل‌ها، بوته‌ها و ترکیب رنگ‌ها مهمترین زیور لباس زنان بلوچ است.

رومیزی، سجاده، کوسن، روتختی، جانماز، سفره عقد، اشارپ، پشتی و مانند آن از انواع محصولات سوزندوزی در سیستان و بلوچستان هستند.

اسپکه، بمپور، فنوج، ایرانشهر، پیپ، مته سنگ، چانف نیکشهر، روستاهای ایرندگان و مارندگان خاش، جالق، سوران، گُشت، کله گان سراوان و زاهدان عمده ترین مراکز سوزندوزی سیستان و بلوچستان هستند.

قدمت این هنر و رواج آن در همه مناطق بلوچستان به حدی است که از آن به منزله هویت، موجودیت و شناسنامه فرهنگی این قوم یاد می‌شود.

سوزن دوزی در منطقه بلوچستان که یادگار پیوند فرهنگ ایرانی با گذشته تاریخی و افسانه‌ای خود است، همواره با ظرافت و توانایی خارق‌العاده سرپنجه زنان بلوچ توسعه یافته و همچنان رواج دارد.شاید نتوان سند دقیقی از تاریخچه هنر سوزن دوزی ارائه کرد اما در خصوص قدمت و معرفی هنر سوزن دوزی زنان بلوچ می‌توان به این بسنده کرد که در آثار کشف شده، بر روی سفال‌های مربوط به هزاره پنجم و ششم قبل از میلاد اشکالی هندسی مشابه نقوش دست زنان بلوچ دیده می‌شود و همچنین به اعتقاد برخی پژوهشگران و بر اساس شواهد موجود نقوش سوزن دوزی بلوچ قرابت و نزدیکی خاصی با نقوش سنگ نگاره‌های پیش از تاریخ دارد که همین قدمت سوزن دوزی باعث شده بر جذابیت و اعتبار این هنر رازآلود اضافه شود

سوزن دوزی بازتاب ذوق، خلاقیت ذهنی و توان جسمی زنان بلوچ است و قدمتی به بلندای تاریخ بلوچستان دارد که از این رو به آن “بلوچی دوزی” هم می‌گویند. ریشه‌های حیات این هنر را می‌توان در لایه‌های زیرین تاریخ سیستان و بلوچستان یافت، بی‌هیچ واسطه هر کجا که ردی از بلوچ یافت شود سوزن دوزی نیز عظمت خویش را به دیده می‌کشاند. بیشتر زنان و دختران بلوچ به موازات آموزش اصول زندگی، سوزن دوزی را نیز فرا می‌گیرند و با نقوشی هندسی، انواع گل و طبیعت خیال انگیزی را به نمایش می‌گذارند. هنرمندان این رشته با ظرافت دست و حرکت سوزن نقش و نگاره‌های دل انگیزی بر لایه سطحی پارچه می‌آفرینند و ذوق و روح پرمایه خود را با حرکت سوزن و نخ بر پارچه حک می‌کنند.

دریافت مهر مرغوبیت و اصالت برای ۱۷۰ صنایع دستی سیستان و بلوچستان

معاون صنایع دستی اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی سیستان و بلوچستان گفت: ۱۶۰ نوع صنایع دستی این استان مهر مرغوبیت کالا و حدود ۱۰ صنایع دستی مهر اصالت بین المللی را دریافت کرده‌اند.

علیرضا شه بخش اظهارداشت: همچنین ۱۷ هزار صنعتگر شناسنامه دار در سیستان و بلوچستان حضور دارند که این رقم تا ۳۵ هزار نفر امکان ارتقا دارد.

وی افزود: ۱۲ گروه شغلی با ۲۴ رشته نیز در صنایع دستی سیستان و بلوچستان وجود دارد که قابل افزایش است.

معاون صنایع دستی اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی سیستان و بلوچستان به بیمه صنعتگران اشاره کرد و گفت: هم اینک ۳۵۰ نفر در استان زیر پوشش بیمه تامین اجتماعی قرار دارند که مصوب شده حدود یک‌هزار نفر صنعتگر دیگر که موفق به اخذ مدرک از فنی و حرفه‌ای و میراث فرهنگی شدند تحت پوشش این بیمه قرار گیرند.

وی اظهارداشت: البته تعداد زیادی از صنعتگران سیستان و بلوچستان تحت پوشش بیمه روستایی قرار دارند.

۳۵۰ نفر در سیستان و بلوچستان زیر پوشش بیمه تامین اجتماعی قرار دارند که مصوب شده حدود یک‌هزار صنعتگر دیگر که موفق به اخذ مدرک از فنی و حرفه‌ای و میراث فرهنگی شدند تحت پوشش این بیمه قرار گیرندشه بخش خاطرنشان کرد: به منظور فروش محصولات صنایع دستی، بازارچه تنگ سرحه شهرستان لاشار و خانه خلاق در زاهدان به صورت دائم راه‌اندازی شده و فن بازار نیز بزودی راه‌اندازی می‌شود تا صنعتگران خلاق بتوانند محصولات خود را در این مراکز بفروش برسانند.

وی افزود: در تلاشیم بازارچه‌های دائمی بیشتری در سیستان و بلوچستان به منظور فروش محصولات صنعتگران راه‌اندازی کنیم که چند بازارچه نیز در حال آماده سازی است و امیدواریم هرچه سریعتر به بهره برداری برسند.

معاون صنایع دستی اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی سیستان و بلوچستان اظهارداشت: بازارچه‌های موقت نیز در مناسبت های مختلف مانند نوروز در مناطق مختلف استان راه‌اندازی می‌شوند.

وی گفت: فضای مجازی نیز در زمینه فروش محصولات صنعتگران بسیار مهم است که می‌توانند از این طریق محصولات خود را به تمامی دنیا معرفی و بفروش برسانند.

منبع: ایرنا